Średniowieczne ogrody klasztorne

"Imię róży" Umberta Eco dało mi pierwszy opis tego niezwykłego miejsca. I świadomośc symetrii, harmonii kształtu, treści i formy.

"Albowiem architektura jest sztuką, która najśmielej stara się odtworzyć swoim rytmem porządek wszechświata (...) I niech pochwalony będzie Nasz Stwórca, który ustanowił wszelkie rzeczy względem cieżaru, liczby i miary"

Największy wpływ na rozwój ogrodów wywarły zakony chrześcijańskie: benedyktyni, cystersi, kartuzi później franciszkanie, dominikanie. Informacje o ogrodach tych czasów czerpiemy z brewiarzy, ksiag zakonnych, encyklopedii, manuskryptów.

 Tu me królestwo, mój sad jedyny

ciężki jabłkami

w parowach słodki owoc leszczyny 

zrywam garściami

tu jest studnia, kędy się chodzi

napój ciernisty 

tutaj rzeżuchę zrywam w ogrodzie

od rosy czystym

Pieśń Eremity, VIII lub IX wiek. Irlandia.

Rodzaje ogrodów;

Obwarowane, zamknięte, życie wspólne, zwykle małe przestrzenie

Ogrody klasztorne: ogrody uprawne, wirydarz, Herbularis, ogrody szpitalne, ogrody cmentarne, ogrody opackie

Ogrody zamkowe; Hortus conclusus, Herbarium tzn. zielnik, ogrody zabaw (zakładane poza murami miasta – zw. "łąka kwietna”,”ogród miłości”), ogrody użytkowe, zwierzyniec, ogrody miejskie publiczne, 

 

OGRODY KLASZTORNE

- działalność zakonów- benedyktynów z Monte Casino od VI w i Cluny od X w cystersów z Citeaux od IX w oraz kartuzów od XI w wywarło duży wpływ na kształtowanie ogrodów uprawę różnych roślin użytkowych

i ozdobnych.

- pod względem układu przestrzennego i rodzaju powiązań z przestrzenią ogrodową pojawiają się dwa typy

- jeden pochodzi od klasztorów cenobijnych (zakonnicy prowadzą wspólne życie, benedyktyni, cystersi)-

ogrody na szczytach gór.

-drugi od eremickich (zakonnicy żyją w odosobnieniu w pustelniach, kartuzi, zakon kamedułów) –

ogrody nad rzekami

Dominuje budowla kościelna z 3 stron, a wewnątrz wirydarz – mały ozdobny ogród. Cała przestrzeń zapięta jest ogrodzeniem. Cała przestrzeń dzielona jest na kwatery, przedzielone przecinającymi się pod kątem prostym ścieżkami. Kwadrat – uprzywilejowana forma w owym czasie, wiąże się bowiem z 4 cnotami kardynalnymi. Kwatery obsadzone wysokimi drzewami, krzewami owocowymi, w środku uprawia się warzywa. Także pojawiają się sady, pola uprawne, chmielniki. 

 Wirydarz klasztoru cystersów w Mogile pod Krakowem

 

-Wirydarz- kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych. Często otoczony jest krużgankami. Na środku umieszczona jest studnia albo fontanna. Kształt wielkość określa reguła zakonna (dł. boku 30m). Akcent środkowy-studnia, fontanna, rzeźba, drzewo. Uprawiano rośliny kwiatowe, krzewy, zioła. Rośliny nie przesłaniały zamykających przestrzeń wirydarz krużganków. 

 Wirydarz benedyktyński zwykle był kwadratem o boku liczącym 100 stóp, czyli około 30 metrów. Najczęściej uprawiano tam kwiaty i krzewy ozdobne, dość rzadko pojawiały się lecznicze zioła.

Przylegający do ściany kościoła i otoczony ze wszystkich stron klasztornymi budynkami wirydarz był bowiem miejscem wyjątkowym. Służył skupieniu, modlitwie, pobożnej rozmowie, kontemplacji dzieła Stwórcy, jego mądrości objawiającej się w pięknie roślin.

Wirydarz w swej zasadzie nawiązuje do rzymskiego "cavum medium", czyli małego ogródka otoczonego perystylem. Został on poprzez starochrześcijańskie bazyliki przejęty przez budownictwo klasztorne, gdyż zapewnił społeczności zakonnej pewien kontakt z przyrodą przy całkowitym odcięciu jej od świata zewnętrznego.
Stanowił on również najbardziej rozwinięty pod względem kompozycyjnym układ, w którym przestrzeń ogrodowa wiązała się ściśle z otaczającą go architekturą budynków. Położony w środku klasztoru, ujęty czworobokiem zabudowy i otoczony naokoło krużgankami. Wirydarz był bardzo ozdobny, stanowił on miejsce spacerów i wypoczynków. Plan jego opierał się na podziale geometrycznym powierzchni, zazwyczaj miał formę kwadratu lub bardzo zbliżonego do niego prostokąta. Podział był zaznaczony na obwodzie wirydarza ścieżkami, które wewnątrz najczęściej krzyżowały się prostopadle lub po przekątnych. W wirydarzach uprawiano przede wszystkim ozdobne rośliny kwiatowe i krzewy, czasem również i zioła. Akcent środkowy stanowiła studnia, fontanna, rzeźba lub drzewo.

Zarówno kształt, jak i wielkość wirydarza w klasztorze określały wymagania reguły zakonnej. Prawidłowym, według reguły benedyktynów i komentarza z ok. 850 r., był wirydarz z krużgankami, o długości każdego boku 100 stóp, czyli ok. 30 m. Tej wielkości wirydarz przedstawiony na planie wzorcowym z St. Gallen, z dwoma krzyżującymi się drogami, z małym placykiem w środku, był powtarzany bardzo często w różnych klasztorach.
Ta sama wielkość cechuje m. in. wirydarze w klasztorach cysterskich w Oliwie i Mogile.
Na uwagę zasługuje kwadratowy kształt wirydarza. W średniowieczu bowiem kwadrat był formą bardzo uprzywilejowaną, stosowano go często jako podstawowy moduł budowli. Miał też swoje symboliczne znaczenie związane z czterema cnotami kardynalnymi: roztropność, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i męstwo.

 

Jedyny ogród w średniowieczu, który przestrzennie i kompozycyjnie łączy się z budynkiem. 

 

OGRODY Uprawne-

Zakładane w bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru – zapewniają utrzymanie klasztoru, ogrodzone wysokim murem, żywopłotem, dzielone na kwatery obsadzane drzewami, w dużych założeniach: sady, warzywnika, winnice.

Dostarczały owoców warzyw na bieżące potrzeby klasztoru (bób, groch, wyka, soczewica, rzepa, marchew, szczaw) cenione były wody otwarte, jeziora, stawy, rzeki (nawadnianie ogrodów). 

 

Średniowieczne ogrody klasztorne:

-Herbularis-nazywany ogrodem lekarskim

-Hortus medicus- uprawa roślin leczniczych (szałwia, ruta, konwalia, mięta, rozmaryn, koper włoski, kminek, cząber

-ogrody szpitalne- dla chorych

-ogrody cmentarne- sadzono drzewa owocowe (forma cmentarna sadu), rośliny zimozielone 

 

Ogrody zamkowe

-zamki obronne sytuowano w miejscach trudno dostępnych i były obwarowane

-ogrody w obrębie zamków były małe, położone w różnych miejscach, w zależności od topografii terenu, nie wiązały się kompozycyjnie.

Pola uprawne, warzywniki u podnórza góry. Niewielki ogród z roślinami zajmował małą przestrzeń. 

 

HORTUS CONCLUSUS - ogród zamknięty wydzielony z otoczenia murem, lokowany pod oknami kobiet. Idealny ogród przypominający rajski. Roślinność – symbolika religijna- maryjna; lilie, irysy, fiołki, róże, krzewy, zioła; ruta, mięta, szałwia, majeranek. Ława darniowa, pergole, pokryte pnącymi różami, ozdobne fontanny, studnie. Miejsce wypoczynku i spotkań.

 

OGRODY ZABAW otwarta przestrzeń pokryta murawą i otoczona drzewami i kwitnącymi krzewami, miejsce spotkań i zabaw dworskich. Wyposażenie; ława darniowa-długa i wąska rabata wyniesiona do góry obmurowana z boku kamieniami lub cegłą, wierzch ławy pokrywa darń z kwiatami. Fontanny, studnie, baseny, altany, pergole.

HERBARIUM zielnik- niewielki ogródek, miał charakter ozdobno-użytkowy, ogrodzony lokowany w obrębie zabudowań zamkowych (malwa, szałwia, lawęda, mięta, ruta, wrotycz, cząber)

OGRODY UŻYTKOWE- sad, warzywnik, winnica, chmielnik. Funkcja użytkowa ozdobna, miejsce spacerów. Często łączy się z ogrodem zabaw. Roślinność sadzona w rzędy otoczona fosą z żywopłotem lub ogrodzeniem: jabłonie, grusze, wiśnie, śliwy, brzoskwinie

ZWIERZYNIEC- przy zamkach królewskich i książęcych, połączony z zamkiem alejami, które umożliwiał obserwację zwierząt.

-menażerie- w klatkach hodowane dzikie zwierzęta: np. lwiarnie

-ogrody miejskie publiczne tzn. prato – forma łąk, nasadzenia rzędowe, po zamknięciu bram możliwy nocleg 

Całość artykułu na chomiku  mandriej :) Tudzież inne niezbędności i ciekawostki.